مقدمه

دعاهای حضرت در صحیفه سجادیه الهام بخش نوعی رفتار سیاسی است. در اندیشه سیاسی امام سجاد^{(علیه السلام)} موضوعاتی از سیاست داخلی و خارجی به چشم می خورد. امام  مبانی نظام سیاسی اسلام  و اصول سیاست داخلی و خارجی را در قالب دعا به مسلمانان آموزش می دهند که از جمله  این اصول؛ حفظ وحدت و پرهیز از قبیله­ گرایی، افزایش قدرت در دفاع از جامعه اسلامی، دشمن شناسی و مقابله با دشمن، دشمنان و سیاست خارجی می باشد.

سیاست

«سیاست» واژه­ای عربی است که از ریشه «ساس ـ یسوس» گرفته شده و به معانی مختلفی به کار رفته است از جمله: برپای داشتن هرچیز بر مدار مصالح آن؛ (حسینی زبیدی.1414ق، ج8/ص322. طریحی.1375ش،ج4/ص78. افریقی المصری.1414ق،ج6/ص108. ابن اثیر جزری.1367ش،ج2/ص421) ارشاد مردم به راه راست كه هدايت كننده باشد و فن حکومت و اداره­ی امورداخلی و خارجی کشور است.(بستانی.1375ش،ص507) در حقیقت این واژه یکی از ویژگی­های امام، والی و حاکم جامعه است.(قرشی بنایی. 1412ق،ج6/ص273. طریحی.1375ش،ج5/ص292. راغب اصفهانی.1412ق،ص775)

امام خمینی ^{(رحمت الله علیه)} سیاست را اینگونه تعریف می­کنند:سیاست این است که جامعه را هدایت کند و راه ببرد، تمام مصالح جامعه (...)و تمام ابعاد انسان و جامعه را در نظر بگیرد و اینها را هدایت کند به طرف آن چیزی که صلاحشان است،(...)،دیگران این سیاست را نمی­توانند اداره کنند.این مختص به انبیاء و اولیاء است.(خمینی.1362ش،ج13/ص218)

مبانی نظام سیاسی اسلام

تشکیل حکومت و نصب ولی مقدمه اعمال سیاست

برای اعمال سیاست لازم است ابتدا حکومت تشکیل شود، امام و حاکم جامعه مشخص گردد. خداوند در قرآن کریم به تشکیل حکومت اشاره فرموده(یونس/19) و آن را مخصوص خداوند می­داند(آل عمران/189) که از سوی خداوند به اولیاء الهی واگذار شده است.(مائده/55) در منطق قرآن؛ حاکم جامعه بر مردم ولایت دارد و اطاعت­ از او بر امت واجب است.(احزاب/6، نساء/59)

امام سجاد^{(علیه السلام)} در نیایش­های صحیفه سجادیه به این مبانی اشاره فرموده­اند. در دعای ششم صحیفه  حکومت و سلطنت را مخصوص خداوند می­دانند: به صبح در آمديم در پنجه (قدرت) تو كه پادشاهى و توانائيت ما را فرا مي­گيرد، و اراده و خواست تو ما را گرد مي­آورد، و از روى امر و فرمان تو است كه در كارها دست مي­بريم، و در تدبير تو (آنچه بر وفق مصلحت قرار داده‏اى) رفت و آمد مي­نمائيم. و در فراز دیگری می­فرمایند: مَالِكُ الْمُلْك‏  فرمانرواى جهان بود.(فیض الاسلام،70)

سپس با اشاره به مقام رسالات و ولایت پیامبر اعظم^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} و معصومین^{(علیهم السلام)} ، اطاعت از ایشان را بر مردم واجب می­دانند و می­فرمایند: شهادت مى‏دهم كه محمد بنده توست و پيام‏آور توست و برگزيده‏ترين آفريدگان توست، او را به ابلاغ رسالت خويش برانگيختى، آن را ابلاغ كرد، فرمانش دادى كه امت خود اندرز دهد، اندرز داد.(آیتی،61)  بار خدايا، در هر زمان دين خويش به امامى يارى بخشيده‏اى كه او را بر پاى داشته‏اى تا علم راهنماى بندگانت شود و در بلاد تو چراغ فروزان هدايت گردد و رشته پيمان او به رشته پيمان خود پيوسته‏اى (...) و اطاعت او فريضه گردانيده‏اى و مردم را از سركشى در برابر او بر حذر داشته‏اى و فرمان داده‏اى كه به هر چه امر مى‏كند اطاعت كنند و از هر چه نهى مى‏كند باز ايستند و كس بر او پيشى نگيرد و كس از او واپس نماند.(آیتی،324)

پس در منطق قرآن و صحیفه سجادیه حکومت و ولایت مخصوص خداوند و اولیاء الهی است، و سیاست که فن حکومت داری، امر تدبیر و هدایت امت است، مخصوص ایشان است.لذا امام رضا^{(علیه السلام)}  فرمودند:امام کسی است که(...) قدرت امامت و علم سياست را دارد اطاعتش واجب است و قيام بامر خدا مى‏كند و خير خواه مردم و حافظ دين خداست‏.(مجلسی.1403ق،ج25/ص126)

ولایت و قدرت الهی، سلطه ناپذیری نسبت به ستمگران   

زمانی که حاکمیت و قدرت مخصوص خداوند باشد، قدرت­های ظاهری پادشاهان، خلفا و قدرت های بین المللی؛ زودگذر، زوال پذیر و حقیر هستند،لذا انسان فقط دربرابر ذات خداوند تسلیم می­شود و اطاعت هیچ کس، مگر آنکه اطاعت آن اطاعت خداوند باشد را نمی­پذیرد. از سوی دیگر توجه به این قدرت، حاکمان جامعه را از فساد و ظلم برحذر می­دارد.

امام سجاد^{(علیه السلام)}  با اشاره به قدرت نامحدود خداوند می­فرماید: تويى اى خداوند من آن توانايى كه در آن ناتوانى راه نيابد،(...). قدرت و نيرومندى و علو درجت و رفعت، تنها و تنها از آن توست.(آیتی،184) اى خداوند، (...)، چه قهّار است قدرت تو،چه سخت است نيروى تو، چه نافذ است فرمان تو(آیتی،369). سپس با اشاره به سلطنت ثابت و جاودان خداوند(دعای46،فراز19) به قدرت­های پادشاهان ستمگر و غاصب، حقیرانه می­نگرد و می­فرماید: اى خداوندى كه پادشاهان در برابر تو،يوغ مذلت بر گردن نهاده‏اند و از سطوت تو بيمناك­اند.اى خداوندى كه سزاوار آنى كه از تو بترسند.(آیتی، 364)

درباره مهلت به ستمکاران و قدرت­های ظاهری و زوال حکومت آنان می­فرماید: و حال آنكه در كيفر آنان درنگ كرده‏اى تا مگر به فرمان تو سر نهند، و آن را كه مهلت عنايت كرده‏اى از آن روست كه به دوام ملك خود اعتماد دارى.(...). همه بر مقتضاى حكم تو شوند هر چه شوند و بازگشت امورشان به توست. هر چند زمان‏ سركشيشان به دراز كشد از سلطه تو فرو نخواهد كاست(آیتی، 295).

بنابراین امام^{(علیه السلام)}  به امت،حاکمان و سیاستمداران می­آموزد قدرت حقیقی مخصوص خداست و در برابر قدرت­های ظاهری تسلیم نشوند.اگر خداوند به این قدرت ­های ظاهری مهلت داده،اتمام حجت و فرصت جهت بازگشت و جبران خطاست. حاکمان جامعه نیز زمانی که قدرت و حکومت را مخصوص خداوند بدانند دچار فساد نخواهند شد و آن را وسیله ظلم به دیگران قرار نمی­دهند.

تولی و تبری

تولی و تبری دو رکن اعتقادی و عملی است که در قرآن کریم نیز به آن­ها اشاره شده است. (توبه/23، مجادله/22) این دو رکن علاوه بر زمینه فردی، درحیطه سیاست و حکومت نیز جلوه­گر است.امام سجاد^{(علیه السلام)}  با اشاره به این دو، راه را برای سیاستمداران روشن می نمایند که با دوستان خداوند، تولی؛ و با دشمنان خدا، تبری داشته باشند. حضرت می­فرمایند: اى خداوند، فرزندان مرا همه نيكان و پرهيزگاران و بينايان قرار ده.و چنان كن كه فرمانهاى تو را بشنوند و اطاعت كنند، ياران تو را محبان و نيكخواهان و با دشمنان تو دشمنان و كينه‏توزان باشند.(آیتی،164) چنان كن كه پيوسته در جست‏وجوى خشنودى تو باشم و در تلاش براى انتقامجويى از دشمنان تو.(آیتی،333) و كينه داشتن براى اهل ايمان را از سينه‏ام بر كن، و دلم را با فروتنان مهربان گردان.‏(آیتی،356) بنابراین یکی از امور مهم در حکومت و سیاست، شناخت دوستان و دشمنان خدا، تولی و تبری نسبت به آنان است.

عمل به احکام الهی

براساس تعریف سیاست که هدایت جامعه به سوی خیر و صلاح است، سیاست در نظام اسلامی منوط به اجرای احکام الهی است که افراد را به سوی خیر و صلاح هدایت می­کند.امام سجاد^{(علیه السلام)}  با دعا از خداوند متعال می­خواهد ایشان را در عمل به سیره اولیاءالله توفیق دهد و از سیره دشمنان خدا دور نگه دارد.(دعای 51، فراز10) و همچنین توفیق نسبت به اعمال روزانه ای را از خداوند می خواهند که روح مسئولیت اجتماعی در آن متبلور است. امام^{(علیه السلام)}  می­فرماید: بار خدايا، (...) ما را در اين روز و اين شب و هر روز به انجام دادن كارهاى نيك و دورى از كارهاى ناپسند توفيق ده و به شكر نعمتها و پيروى از سنتها و دورى از بدعتها و امر به معروف و نهى از منكر و پاسداشت اسلام و نكوهش باطل و خوار داشت آن، و نصرت حق و عزيز داشتن آن و راهنمايى گمگشتگان و يارى ناتوانان و فريادرسى ستمديدگان، توفيق ده.(آیتی،61)   

اصول سیاست داخلی

حفظ وحدت و پرهیز از قبیله­گرایی

یکی از اصول اساسی درسیاست داخلی حفظ وحدت جامعه و پرهیز از قبیله گرایی است. امام سجاد^{(علیه السلام)}  می فرمایند: اى خداوند، مرا سيماى صالحان ده و جامه پرهيزگاران:‏ در خاموش كردن آتش دشمنى و به هم پيوستن تفرقه جويان و آشتى دادن خصمان و فاش كردن نيكى(...) اى خداوند، اين صفات را در من به كمال رسان، به دوام طاعت خود و همسويى با جماعت مقبول(آیتی،130) و در مذمت قبیله گرایی می فرمایند: بار خدايا، به تو پناه مى‏برم از شر (...) چيرگى عصبيت.(آیتی،67)

افزایش قدرت در دفاع از جامعه اسلامی

افزایش توان نظامی و قدرت مبارزه در برابر تهدیدات یکی از امور اساسی در هرجامعه ای است.خداوند در قرآن کریم به این امر اشاره فرموده است.(انفال،60) امام سجاد^{(علیه السلام)}  درباره افزایش قدرت جامعه اسلامی می فرمایند: بار خدايا، بدين نيايش، بلاد مسلمانان نيرومند گردان و شهرهاشان استوار. اموالشان را فزونى ده و چنان كن كه از نبرد با دشمن فراغت جويند و روى به پرستش تو نهند و به جاى پيكار با دشمن با تو خلوت كنند(آیتی،178) وَ اجْعَلْ لِي يَداً عَلَى مَنْ ظَلَمَنِي‏ (دعای بیستم،فراز هشتم) ید استعاره از قدرت است که در اینجا امام^{(علیه السلام)}  خواستار افزایش قدرت در برابر دشمنان هستند.

دشمن شناسی و مقابله با دشمن

امام سجاد^{(علیه السلام)}  در نیایش­های صحیفه با عبارت­های مختلف به شناخت دشمن و نقشه­های شوم آنان در مقابله با مسلمانان، و کمک از خداوند در راستای مقابله با این نقشه­ها اشاره فرموده اند. حضرت می­فرمایند: اگر ما از او غافل شويم، او از ما غافل نشود. اگر ما فراموشش كنيم، او ما را فراموش نكند.(آیتی،165) و از خدا تدبیر علیه دشمن را می خواهد(آیتی،131) و از خداوند تقاضای کمک در خنثی نمودن طرح های دشمنان را می­نمایند(آیتی،373) حضرت در نیایش بیست و هفتم از راه­های مختلف تقاضای قوی کردن جبهة مؤمنان و تضعیف جبهة مقابل را بیان می فرمایند(8-5) با این حال امام^{(علیه السلام)}  از خداوند می خواهد درصورت قدرت علیه دشمنان، به آنها ظلم ننماید: اى خداوند، آن سان كه در دل من ستمديدگى را نكوهيده داشته‏اى مرا نيز توفيق ده كه به كس ستم نكنم.(آیتی،94)

دشمنان و سیاست خارجی

دعای امام سجاد^{(علیه السلام)}  درباره مرزداران یکی از جلوه های توجه ایشان به سیاست خارجی است. حضرت دعا را با لفظ عام ثقور مسلمین آغاز می­فرمایند که اعم از مومنان و شیعیان هستند و نشان می­دهد در زمان رویارویی با دشمن خارجی همه باید متحد شوند. امام درباره دشمنان خارجی می­فرماید: اى خداوند، به اين نيايش، خصمشان درهم شكن و چنگال دشمن از تنشان كوتاه كن و ميان دشمنان و سلاحهايشان جدايى افكن و بند دلشان بگسل و چنان كن كه ميان ايشان و زاد و توشه ايشان فاصله‏اى بزرگ پديد آيد و در راه سرگشته و حيرانشان گردان و آن سان كن كه راه خويش گم كنند. اى خداوند، دشمنانشان را راه مدد بربند و از شمارشان بكاه و قلوبشان لبريز از وحشت نماى و دستشان از تطاول‏كوتاه كن و زبانشان از گفتن به بند آر و چنان كن كه شكست ايشان سبب پراكندگى و عبرت آن كسان گردد كه از پى‏شان مى‏آيند و چون ايشان را به خوارى در افكنى از آن پس هيچ لشكر انگيز طمع در ستيز با ما نكند(آیتی،177)

امام از خداوند می­خواهد دشمنان و مشرکان را به یکدیگر مشغول دارد تا توجه آنها از مسلمانان منصرف گردد. اى خداوند، مشركان را به مشركان مشغول دار تا از تطاول بر بلاد اسلاميان باز مانند و از شمار ايشان بكاه تا از شمار مسلمانان نكاهند.(آیتی،178) درحقیقت امام با این بیان اشاره به یک تاکتیک نظامی می­نمایند که مسلمانان باید تلاش نمایند وحدت دشمنان را از بین ببرند زیرا وقتی دشمنان به یکدیگر مشغول شوند، اتحاد آنها از بین می­رود و فکر حمله به بلاد مسلمین را فراموش می­کنند.

توصیه اخلاقی امام سجاد^{(علیه السلام)}  به سیاستمداران و صاحبان قدرت

امام سجاد ^{(علیه السلام)}  در دعای مکارم الاخلاق از خداوند متعال درخواست می نمایند: هرگاه مرا در نظر مردم به درجتى فرا مى‏برى به همان قدر در نفس خود خوارم گردان و هرگاه مرا به عزّتى آشكار مى‏نوازى به همان قدر در نفس خود ذليل گردان‏(آیتی،128)

امام در این فراز به یک اصل مهم اشاره می نمایند که ممکن است فرد زمانیکه صاحب مقام و قدرتی شود، دچار غرور و خودشیفتگی گردد و رفتار او با سایر مردم مناسب نباشد؛ لذا از خداوند می خواهند هر زمان که در بین مردم صاحب مقام و درجه­ای می­شوند در نفس خود به همان مقدار کوچک شوند که دچار غرور نشوند. زیرا این غرور علت فساد رفتاری در فرد می­گردد. امام با این مناجات به رهروان نشان می­دهند هرقدر درجه و مقامشان در بین مردم بالا می­رود باید تواضع آنها نسبت به مردم بیشتر گردد نسبت به‌آنها فروتنى نمايد، ‌و‌ از‌ خطر بلندپروازى ‌و‌ خودبزرگ بينى مصون ‌و‌ محفوظ باشند.(فلسفی،شرح دعای مکارم الاخلاق، www.emamsajjad.com )

منابع

1.      قرآن کریم

2.      تاج العروس من جواهر القاموس‏، محمد مرتضى‏حسيني زبيدي، دارالفكر، بیروت، چاپ اول، 1414 ق‏

3.      مجمع البحرين‏، فخرالدین طریحی، مرتضوی، تهران، چاپ سوم، 1375ش

4.      لسان العرب‏،محمدبن مکرم ابن منظور افریقی المصری،دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع- دار صادر، بیروت، چاپ سوم، 1414ق

5.      النهاية في غريب الحديث و الأثر، مبارك بن محمد ابن اثير جزري، موسسه مطبوعاتي اسماعيليان‏، قم، چاپ چهارم، 1367 ش‏

6.      فرهنگ ابجدى، فواد افرام بستانی، اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1375ش ‏

7.      قاموس قرآن، علی اکبر قرشی بنایی، دار الكتب الاسلامية، تهران، چاپ ششم، 1412ق

8.      مفردات ألفاظ القرآن‏، حسين بن محمد راغب أصفهانى، دار القلم- الدار الشامية، بيروت- دمشق، چاپ اول، 1412ق‏

9.      صحیفه نور، روح الله موسوی خمینی،مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1362ش

10.  الصحيفة السجادية، ترجمه عبدالمحمد آیتی، سروش، تهران، چاپ دوم،1375ش

11.  الصحيفة السجادية ، ترجمه علی نقی فیض الاسلام اصفهانی، فقیه، تهران، چاپ دوم،1376ش

12.  صحیفه کامله سجادیه همراه با فهرست موضوعی، ترجمه عباس عزیزی، صلاة ، قم، چاپ اول، 1382ش

13.     فلسفی،شرح دعای مکارم الاخلاق، www.emamsajjad.com