مقدمه

در زمینه اجرای سبک زندگی اسلامی موضوعات متنوعی مطرح است که شایسته است برای پی بردن به معنی واقعی آن و پیاده نمودنش هر یک از این موضوعات را به صورت مستقل تجزیه و تحلیل کرد. موضوعاتی همچون احترام متقابل اعضا،حفظ جایگاهها،کمک و یاری به یکدیگر تلاش برای کسب رضایت خداوند و از جمله کار و اشتغال به عنوان مقدمه کسب روزی حلال. در این مجال کوتاه به یکی از مسایل مهم یعنی اشتغال پرداخته شده است . زیرا از طرفی در پیاده نمودن سبک زندگی اسلامی نقش مهمی دارد و از طرف دیگر پیرامون آن نظرات متفاوت و گاه متناقضی نیز مطرح گردیده است .با اندک تاملی می توان این تناقضات را نشات گرفته از عدم توجه به جایگاههای اعضا خانواده خصوصا زن و شوهر دانست. برخی معتقدند اشتغال زنان با اخلاق جامعه تنافی دارد. برخی دیگر بر این باورند که خروج زنان از خانه موجبات رقابت آنان با مردان رافراهم می سازد و مخصوصا آنجا که اشتغال تام وجود ندارد اشتغال زنان موجب بیکاری مردان می شود .بعضی نیز بر این اندیشه اند که اشتغال زنان موجب می شود آنان به وظایف مادری یا همسری یا هر دو کمتر توجه نمایند. این نوشتار در صدد است تا با معرفی برخی از آسیب ها و برخی از محاسن اشتغال زنان یک تعریف درستی از اشتغال زن و معرفی جایگاه واقعی او ارائه دهد تا با چینش یک زندگی به سبک اسلامی بتوان امنیت و آرامش، سلامت روح و جسم و در نهایت سعادت دنیا و آخرت را برای تک تک افراد جامعه به ارمغان آورد. در واقع معرفی جایگاه زنان در زمینه اشتغال کاستن از پی آمدهای نابهنجار اشتغال مرسوم و معمول در جامعه فعلی می باشد. در رابطه با اشتغال زنان پایان نامه ها و مقالات فراوانی ارائه شده ولی غالب آنها یا با دیدگاه فمینیستی مانوس است و یا در بستر سبک زندگی اسلامی معرفی نگردیده است، لذا این مقاله در صدد آن است تا با تطبیق جایگاه اشتغال زنان در سبک زندگی اسلامی تا حدی کاستی ها را جبران نماید. به امید این که زنان جامعه اسلامی هر چه بیشتر به اهم وظایف خود پی برده و از آن صیانت نمایند.

مفهوم شناسی

(اشتغال) واژه اشتغال در زبان فارسی به معنای " به کاری پرداختن /مشغول شدن/ به کاری درشدن/به کاری سرگرم شدن "(دهخدا ج 2 ص 2226)

در اصطلاح عبارت است از : "کار می تواند به عنوان انجام وظایفی تعریف شود که متضمن صرف کوشش هایی فکری و جسمی بوده و هدفشان تولید کالا ها و خدماتی است که نیازهای انسانی را برآورده می سازد. شغل یا پیشه کاری است در مقابل مزد یا حقوق منظمی انجام می شود . کار در همه فرهنگ ها اساس نظام اقتصادی یا اقتصاد است که شامل نهادهایی است که با تولید و توزیع کالا ها و خدمات سرو کار دارند"

(مطالعات راهبردی زنان شماره 46 مقاله مسعود آذربایجانی ص 86 به نقل از گیدنز).

(کار خانه داری )"خانه داری " در لغت به معنای تدبیر منزل .مواظبت زن در کارهای خانه است . از نظر لغوی زنی که امور خانه را با نظم و اقتصاد اداره می کند "خانه داری " نامیده می شود ( فصلنامه شورای فرهنگی و اجتماعی زنان مقاله بتول محتشمی ص 83)

(سبک زندگی) سبک زندگی از مجموعه عوامل و عناصری است که کم و بیش به طور نظام مند با هم ارتباط داشته و یک شاکله ی کلی فرهنگی و اجتماعی را پدید می آورند . واژگان مترادف سبک زندگی اسلامی، سبک زندگی شیعی، ارزش، ایدئولوژیک،جهادی، انقلابی،دینی می باشد.

جامعه شناسان از واژه سبک زندگی برای بیان پاره ای از واقعیت های فرهنگی جامعه استفاده می کنند (ماهنامه شمیم یاس ج 120 علیرضا معاف ص 24)

(عدل) عدل به معنای دادگری و انصاف .نهادن هر چیزی بر جای خود .حد متوسط میان افراط و تفریط و مقابل ظلم و جور است .( معین ج 6 ص 2282).

(زنان) مقصود از زنان به طور مشخص جنس مونث در مقابل جنس مذکر است و شامل سه گروه خاص می شود : زنان متاهل .زنان سرپرست خانواده و زنان مجرد.

در این مقاله اشتغال زنان شامل هر سه گروه می شود.

تفاوت کار و اشتغال

کار از بدو زندگی اولیه بشر وجود داشته و با حیات او عجین بوده است . کارو تلاش از عوامل خوشبختی وسعادت آدمی مایه نجات او از افسردگی و بی تحرکی است، موجب شادی و نشاط روح و روان و سبب رشدو سلامت اعضا و نیز عامل زدودن فقر و کسب استقلال را به همراه دارد. در مقابل اشتغال پدیده ای جدید و مدرن است .کار نیاز به انگیزه خاصی ندارد چون به تداوم حیات آدمی مربوط می شود ولی اشتغال انگیزه و خیزش می طلبد . اشتغال یک نوع درگیری است و به نوعی مسائل و پدیده هایی را نیز با خود می آورد .( فصلنامه حورا ص 222).

سبک زندگی اسلامی

سبک زندگی اسلامی یک عبارت با مسمی و در عین حال شناخته نشده است . هر کاری اگر با سبک درست خود اجرا شود در رسیدن به اهداف می تواند موفق تر و کارآمدتر باشد .زندگی اسلامی نیز از جمله اموری است که سبک و شیوه ی مناسب و شایسته ی خود را دارد. این عبارت که غالبا تداعی کنند اعضا یک خانواده است لازم است در  پرتو بهره گیری از دستورات دین مقدس اسلام و سبک و سیاق خود را ترسیم کنند و پیش ببرد. اسلام در آیین نامه ی خود که همان قرآن کریم و سیره و سنت پیامبر عظیم الشان اسلام و اولاد طاهرینش علیهم آلاف التحیه والثنا می باشد روش درست زیستن را به ابنا بشر آموزش داده و از وظایف هر یک اعضا جامعه نسبت به خود و دیگران سخن به میان آورده است. با مراجعه به متون اسلامی به وضوح دیده می شود که خداوند متعال بایک تدبیر حکیمانه و عادلانه به شرح وظایف هر یک از زن و مرد به عنوان پدر و مادر، فرزند و خواهر و برادی و .... پرداخته است. و از چنین تبیینی مقصودی دارد. در یک جمله می توان گفت منظور خداوند رشد و تعالی انسانها در زندگی دنیا و پرورش معنوی و آماده سازی آنها برای زندگی اخروی است و در صورت تخطی از فرامین دین و رسولان آن راه به جایی نبرده و خسران در دنیا و آخرت نصیب آنها خواهد بود.

سبک یک نوع روش و شیوه و متد است که برای زندگی انسان در سایه سار دستورات اسلام مطرح و مورد توجه و اهمیت بیشتر و بعضی کمتر و در برخی قابل اغماض و چشم پوشی واقع شده است . ابتدا به چند رکن اساسی  در چیدمان زندگی به سبک اسلامی پرداخته می شود :

ارکان سبک زندگی اسلامی

الف ) مودت و رحمت/ اولین و مهمترین رکن زندگی اسلامی مودت و رحمت است .قرآن کریم وقتی می خواهد از خانواده به عنوان اصلی ترین جایگاه برای زندگی اسلامی نام ببرد اینگونه می فرماید:" وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً " و از نشانه های خداوند این است که از خود شما برایتان همسرانی قرار داد تابدانها آرامش یابید.( روم /21)

ب) خوش خلقی / خوش خلقی که با تعابیری همچون نرم خویی و خوش رویی . شوخ طبعی و ... نیز یا می شود دومین رکن زندگی اسلامی است . قرآن کریم در این باره خطاب به پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – می فرماید:" فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ " و به برکت رحمت الهی با آنان نرم خو شدی و اگر تند خو و سخت دل بودی قطعا از پیرامون تو پراکنده می شدند ( آل عمران/159)

ج) حفظ امانت و رعایت حقوق دیگران /بطور کلی رعایت حقوق افراد جامعه و اعضا خانواده و عمل به وظایف یک امر متقابل است که در کنار آن مدارا با خلق نیز مطرح می باشدو البته نسبت به افراد مختلف کاربرد دارد.

با استفاده از این رکن میتوان سبک زندگی  را به سوی آرامش و رضامندی بشر برد.حفظ امانت دستور موکد خداوند است آنجا که میفرماید" إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ‏ إِلى‏ أَهْلِها" (نساء 58)

امام علی (علیه السلام) نیز می فرماید: میوه دین امانتداری است (تحکیم خانواده .محمدی ری شهری ص 249)

د) کسب روزی حلال و ارتزاق از اموال پاک / به جرات می توان گفت که رکن چهارم از اهمیت فوق العاده ای نسبت به ارکان فوق برخوردار است زیرا اگر انسان از روزی حلال بهره مند باشد به قابلیت هایی دست می یابد که میتواند ارکان دیگر را نیز فراهم آورد. روزی حلال جان و روح آدمی و جسم اور را مستعد کمالات انسانی می گرداند واو را از زشتی ها دور می سازد در اهمیت این مسئله همین بس  که خداوند به همه انسانها فرمان میدهد " يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي‏ الْأَرْضِ‏ حَلالاً طَيِّباً ‏"(بقره 168)

در زمینه به دست آوردن روزی حلال و در نتیجه تکمیل ارکان چهار گانه زندگی به سبک اسلامی یک نکته حرف اول را می زند و آن اشتغال و کار و نحوه کسب در آمد است . البته دو واژه کار و اشتغال در نظر اول دارای یک مفهوم و کاربرد هستند ولی باید گفت این دو با هم متفاوت می باشند به خصوص وقتی که در مورد خاصه زن یا مرد به کار می روند ( تفاوت آنها در ادامه مباحث بررسی خواهد گردید).

با تبیین اشتغال در سبک زندگی اسلامی به اهمیت این موضوع بیش از پیش پی برده می شود که دین در زندگی حرف اول را می زند . امام علی – علیه السلام-  در یاد کرد حدیث معراج پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید : خداوند فرمود:" ای احمد آیا می دانی کدام زندگی گواراتر است ؟ و کدام عمر پایدارتر است ؟" فرمود "بار خدایا ! نه". فرمود :" اما زندگی گوارا ان زندگی است که صاحب آن از یاد من خسته نشود و نعمت مرا فراموش نکند و به حق من نادان نباشد .شب و روز در طلب خشنودی من باشد ..." ( تحکیم خانواده محمدی ری شهری ص 227)

رابطه ایجاد آرامش و اشتغال در سبک زندگی اسلامی

همانگونه که در رکن اول بیان گردیده رسیدن به آرامش از اهمیت خاصی برخوردار است اما در کنار آن از آینده و چگونگی تامین " روزی" یک نگرانی عمومی است . معمولا این نگرانی وجود دارد که آیا روزی فردا خواهد رسید؟. و... در این حالت آینده تاریک و مبهم ارزیابی می شود و به همراه آن اضطراب و نگرانی از فردا شکل می گیرد. این امر می تواند تاثیر منفی بر روابط همسران بر جای بگذارد و عواطف منفی آنان را بر انگیزد ( کانون مهرورزی عباس پسندیده  ج 2 ص 142).

گاهی انسان برای خلاصی از این نگرانی دست به هر کاری می زند تا جایی که در بعضی از زندگی ها  شاهد به میدان " کار" آمدن مادر و فرزندان وحتی  سالخوردگان یک خانواده هستیم. در مباحثی که پیش رو دارید به آسیب شناسی این امر پرداخته می شود. در اینجا لازم است به ذکر یک مسئله مهم پرداخته و توجه و عنایت ویژه به آن مطالب را پی بگیریم .

رابطه عدل الهی در تدوین زندگی به سبک اسلامی

 یکی از صفات خداوند متعال که در سرای عالم وجود دارد از ازل تا ابد مشهود و معمول است . صفت دل است که به جهت اهمیت فراوان آن در شمار اصول دین شیعیان جای دارد. عدل یعنی قرار دادن هر چیز در جای هخودش . در کتب لغت از عدل به " راستی و درستی .کار میانه و ..." یاد گردیده است . ( فرهنگ جدید عربی – فارسی محمد بندر ریگی ص 352)

اگر کارکرد این صفت به خوبی شناخته شود و انسان به عنوان خلیفه خداونددر تروی زمین خودر را متخلق به این صفت گرداند ودر صدد اجرای هر چه بیشتر آن باشد بسیاری از مشکلات و معضلات جوامع بشری بر طرف گردیده و راه برای سیر الی الله وتعالی روح انسانی هموارتر و آسانتر می گردد . ودر پرتو این امر رضایت پروردگار بیشتر جلب گردیده و عنایات حضرتش بیشتر خواهد شد .

پیاده شدن عدل در همه ابعاد و جایگاههای زندگی اسلامی کاربرد دارد. از باب نمونه در سبک زندگی اسلامی عدل یعنی هر فردی وظایف خود را به جا و به موقع انجام دهد . هر کاری به دست فرد ذی صلاح سپرده شود هر گسی جایگاه خود را بشناسد و حرمتش را نگهدارد. یکی از مصائب بزرگ در جامعه هر چند کوچک خانواده ها  مشهود است جابجایی جایگاهاست که از مصادیق ظلم و عدم اجرای عدل است . جابجایی جایگاهها یعنی فرزند به جای پدر و مادر حرف می زند و تصمیم می گیرد . مادر به جای پدر همینطور پدر به جای مادر. و دائما هر یک منتقد یکدیگر بوده و آرامش خانواده با یک غمض بصر از عدم رعایت جایگاهها از بین می رود و به یک کانون اضطراب و استرس و میدان جنگ تبدیل می شود.

مصداق مهم در تثبیت جایگاهها

از جمله مصادیق بارز جابه جایی جایگاهها مقوله استغال زنان به جای مردان و در  خانه ماندن یا بیکار بودن مردان است.قبل از معرفی آفات این جابجایی به بیان یک مقدمه مهم پرداخته می شود.

جایگاه زن در هستی

خداوندمتعال آن گاه که اراده کرد تا در روی زمین خلیفه ای برای خود قرار دهد دست به آفرینش موجودی به نام " آدم " زد و گزارش این افرینش را به ملائکه داد که

" إِنِّي‏ جاعِلٌ‏ فِي‏ الْأَرْضِ‏ خَليفَة..."( سوره بقره ایه 30). پس برای استواری این موجود و آرامش و سکینه  او همسرش را نیز  در کنارش آفرید" وَ جَعَلَ‏ مِنْها زَوْجَها لِيَسْكُنَ‏ إِلَيْها..." ( سوره اعراف ایه 189).

" آدم " در کنار " حوا "  با یکدیگر یک خانواده تشکیل دادند و این چنین بود که اولین سلول حقیقی مجموعه پیکره ی جامعه یک خانواده ی دو نفری شد به نام " آدم و حوا".

آنچه بر سر زبان عوام از مردم رایج است و گاهی از خواص هم شنیده می شود که زن طفیلی خلقت است و اصل و اساس بر افرینش مرد بوده نوعی خیانت به انسانیت و یک دروغ فاحش است . حربه ای شیطانی است که اهدافی چون پوچ گرایی و به قهقرا بردن هستی و در نهایت زیر سوال بردن  خداوند حکیم رادر پی دارد. زن و مرد به قدمت تاریخ بشری همدم و یاور یکدیگر در انجام امور زندگی خود بوده اند و هر کدام سهم به سزایی در چرخه طبیعت دارند.

در وجود زن گوهرهایی آفریده شده که چهره تمام نمای جمال الهی را نمایان می سازند اگر چه این آیینه جمال بر اثر عدم توجه و سوء استفاده از آن چهره ی قهر و جلال الهی را در عالم نمایان می سازد.

جایگاه خانواده

امروز خانواده محل اصلی توسعه نیروی انسانی است و انسانها در کانون خانواده بر اساس نقش محوری زن تربیت می شوند .

فرزندان روابط اجتماعی را در درون خانواده می آموزند و با قوانین و نظم و تربیت آشنا می شوند و فرهنگ کار و تلاش و گذشت و فدارکاری محدودیت و آزادی صحیح و منطقی را تجربه می کنند.

خانواده مرکز ثقل و قلب جامعه و محور اصلی اجتماع است . خانواده جایگاه شناخت مفهوم عشق الهی و مودت بین افراد . اصلاح نگرشها و ممارست برای زندگی اجتماعی است . بر همین اساس زنان ایفای وظیفه خطیر خویش را در تربیت انسانها کمتر از حضور در صحنه های اجتماعی و اشتغال نمی دانند . لذا ایجاد تعادل و توازن در اینگونه مسئولیت ها و ایفای مناسب آنها ضروری می باشد تا انجام یک مسئولیت به انجام امر دیگر لطمه وارد نسازد و این مساله مستلزم وجود عوامل و پارامترهایی نظیر امکان انجام مسئولیتهای چندگانه توسط زنان می باشد به گونه ای که بتوانند هر دو نقش خویش را ایفا نمودند و در صورت عدم امکان ایجاد توامان مسولیتهای بیرون و درون منزل با بازشناسی و تشخیص مصالح ارجحیت را در انجام نقش مادری قرار دهند .( فصلنامه شورای فرهنگی و اجتماعی زنان مقاله بتول محتشمی ص 83)

جایگاه زن در خانواده

خانواده دارای شعب گوناگونی همچون : اقتصاد،فرهنگ، اخلاق، رشد، تغذیه، ارتباطات و ... می باشد و زنان به عنوان رکنی از ارکان خانواده در هر یک از این شعب نقش مهم و اساسی را ایفا می کنند.

از آنجا که بررسی جایگاه زن در هر یک از این قسمتها نیازمند مجال و بستر مناسبی است و از حوصله این مقاله خارج است لذا به طور اجمال به بعضی از مراتب پرداخته می شود.

زن در خانواده دو نقش اصلی و محوری دارد:

1)      زن در خانه سازنده مجدد شخصت و توانایی و کارآیی مفید مرد است. آرامش و سکونی را که زن به مرد می بخشد به هیچ شیوه و ابزاری نمی توان پدید آورد. (ماهنامه حورا ش 18).

" به گفته ویل دورانت زن از آنجا که مرد خیالی سرگردان را به مرد فداکار و پای بست به خانه و کودکان خود تبدیل می سازد عامل حفظ و بقای نوع است ( لذات فلسفه ویل دورانت ترجمه عباس زریاب ص 149).

زن در خانواده ناخدایی را می ماند که کشتی خانواده را به کمک و هم یاری اعضا از گرداب های روزگار به ساحل سلامت و آرامش می رساند.

" زن یک وظایفی دارد که عاقلانه باید آن وظایف را تشخیص دهد . زنها بدانند که اگر زنی عقل و هوشمندی به خرج بدهد مرد را اداره خواهد کرد درست است که مرد از لحاظ هیکل قوی تر است . اما خدای متعال طبیعت زن را طوری آفریده  که اگر زن و مرد طبیعی و سالم باشند و زن عاقل باشد کسی که در دیگری بیشتر نفوذ دارد، زن است که البته با زرنگی به خرج دادن و تحکم و زورگویی نمیتوان به آن رسید بلکه با ملایمت و استقبال خوب و خوشرویی و یک مقدار تحمل کردن (نه خیلی زیاد) که خداوند متعال در طبیعت زن این تحمل را قرار داده است ... زن باید با شوهر خود این طور برخورد کند ." (مطلع عشق / توصیه های حضرت آیت الله خامنه ای به زوج های جوان ص54).

2) " رسالت مادری زیباترین و با شکوه ترین هنر نمایی زن است و جز زنان کسی را توان انجام این نقش نیست . نقش مادران در سعادت و شقاوت فرزندان بسیار مهم است و بیش از پدران در ساختن یا ویران کردن بنای شخصیت کودکان موثر هستند . زنان باید به این مسئله برسند که نقش مادری اصولی ترین و برازنده ترین نقشی است که آنان در زندگی دارند و تکامل و رشد مادی و معنوی وحتی سلامتی جسمی آنان در پرتو ایفای این نقش است ."( ماهنامه حورا شماره 18 مقاله سرور اسفندیار).

" بعضی از کارهای خانه خیلی سخت است . بچه داری از آن کارهای سخت است شما هرکاری را در نظر بگیرید که خیلی دشوار باشد در مقابل بچه داری در واقع آسان است . بچه داری هنر خیلی بزرگی است . مردها یک روز هم نمی توانند این کار را انجام دهند. زنها با دقت و با حوصله و با ظرافت این کار بزرگ را انجام می دهند .خدای متعال در غریزه آنها این توان را قرار داده است .( مطلع عشق ص 83).

با دقت به تذکرات و فرمایشات بزرگان دین متواجه امری خطیر در زندگی زنانمانان می شویم و آن الگو گرفتن از غرب برای به هم زدن جایگاههاست . آنجا که در بعضی از خانواده ها با " مادران غیر حضوری " مواجه می شویم این تعبیر شاید کمی نیازمند توضیح باشد . مادر غیر حضوری یعنی مادری که هست ولی وقتی که باید باشد نیست. وقتی که فرزندان به خانه می آیند و محتاج یک دست گرم، غذای گرم، بستر گرم و مستمع سلام گرم هستند با کسی مواجه نمی شوند تنها یک یادداشت در روبروی آنهاست که عزیزم " غذایت را گرم کن و بخور و به درسهایت بپرداز ، دوستت دارم،  مادر"

آیا همین عبارت سرد و بی روح بی نیاز کننده جان تشنه محبت فرزندان است . این کار یعنی ظلم و کودکی که هر روز در معرض چنین ظلم فاحشی است چه تصویری از زندگی آینده خود دارد. آیا جز یاس و احساس بیهودگی واضطراب ثمره ای از این اشتغال مادر و عدم حضور به موقع او در خانه عائد میشود ؟

" وظایف داخل خانه زنان نه اهمیتش کمتر از وظایف بیرونی است و نه اینکه زحمتش کمتر است . او هم برای اینکه این محیط را اداره کند به تلاش و کوشش احتیاج دارد. چون مدیر داخل خانه زنان هستند . خیلی کار پر زحمتی است . خیلی کار ظریفی است . فقط هم ظرافت زنانه از عهده کار بر می اید. هیچ مردی امکان ندارد بتواند این ظرافتها را رعایت کند . " ( همان ص 82).

تقسیم کار و اشتغال

" در انسانهای اولیه  شکار و تهیه خوراک به عهده مردان و نگهداری از فرزندان به عهده زنان بود . در دوره کشاورزی هم کشت و کار بر عهده مردان و انجام امور خانه و نگهداری از فرزند ان بر عهده زنان بوده است .اما گاهی زنان در کشاورزی به مردان کمک می کردند. گرچه کسانی چون " بولدینک " و " گوردن چایلد" بر این اندیشه اند که کشاورزی با کج بیل و ظروف سفالی /نخ ریسی. بافندگی و ساخت اسیا کشف زنان بوده است . و نخستین بار آنان متوجه جوانه زدن غلات شده اند و زمینه رشته های قابل توجهی از فنون و علوم را فراهم آورده اند ".( حورا ص 22 به نقل از ک جنبش اجتماعی زنان / آندره میشل ص 24).

با توجه به تفاوت کار و اشتغال میتوان نتیجه گرفت که از آنجا که زنان بر اساس فطرت الهی  دارای ویژگی های خاصی هستند طبعا به کارهایی از قبیل مدیریت روح و روان اعضا خانواده /تربیت اولاد/مدیریت نظم و قانون در کانون خانواده و .... راغب ترند و رسیدگی کامل  و کافی به این کارها کمتر مجالی برای اشتغال زنان فراهم می سازد.

به بیان دیگر کار زنان به قدری متنوع است که فرصتی یا توانی برای اشتغال آنان نمی گذارد . ولی درباره مردان چون آنان عهده دار تامین نفقه و مایحتاج خانواده هستند باید به اشتغال روی آورند. و در صدد ایجاد " کاری " به عنوان " اشتغال" باشند . پس درباره زنان باید گفت کار و اشتغال دو مقوله جدا از هم هستند ولی درباره مردان کار واشتغال یک مقوله اند .

در سنت رسول گرامی – صلی الله علیه و آله – نیز آمده است که حضرت بعد از اعلام رضایت خود وتائید ازدواج حضرت زهرا – سلام الله علیها – با علی – علیه السلام- توصیه ای پدرانه به آن دو زوج موفق نمودند که : " کارهای منزل با زهرا باشد و کارهای خارج از منزل با امیرالمومنین "( مجلسی 144 ق ج 43 ص 81 / حر عاملی .بی تا ج 14 ص 123).

این تقسیم کار بیانگر همان روحیات و احساسات  و توان مندی های این دو موجود متفاوت است که اگر تقسیمی جز این انجام می شد عدالت رسول خدا – صلی الله علیه و اله – زیر سوال می رفت .

اگر چه بعضی افراد نگرش منفی به این تقسیم عادلانه داشته ودر صددند تا با این سخن حربه تحقیر وچوبه تغییر را بر دامان زنان بکوبند و آنان را سرزنش کنند.

" فمنیست های برابری طلب از جمله آن افرادند که با ناچیز شمردن تفاوت های طبیعی زن و مرد و نفی تاثیر گذاری آن در حوزه عمومی خواهان از میان برداشتن تمامی تفاوت ها و عوامل تفاوت ساز بوده ومعیارهای اخلاقی دوگانه را نیز نفی می کردند. بنابراین زنان باید کاملا با مردها برابر شناخته شوند تا قدرت رقابت با آنان را پیدا کنند. حمایت های خاص از زنان از جمله پرداخت نفقه می تواند مانع پیشرفت زنان در تجارت و صنعت شود." ( فمنیسم و دانشهای فمینیستی ص 24).

آنچه از تفکر فمینیستی برابری طلب برداشت می شود چند چیز است اول آنکه زنان علاوه بر انجام کارهای فطری و غریزی که قبلا از آن ها یاد شد سنگینی اشتغال نیز بر خود حمل کنند . دوم برای فشار کمتر جسمی کارهای فطری را ترک گفته و در نتیجه گرفتار فشار بسیار زیاد روحی می گردند و پی آمدهای وخیم دیگر که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

نظر اسلام در رابطه با اشتغال زنان

 با توجه به آیات و روایات و سیره جاری مسلمانان معلوم می شود حق اشتغال زنان به رسمیت شناخته شده است . تائید حق مالکیت زنان بر اموالشان " لِلرِّجالِ‏ نَصيبٌ‏ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْن‏" ( نساء 32). ( برای مردان و زنان از آنچه کسب کرده اند بهره ای است ). مستلزم جواز اشتغال زنان و حلال بودن در آمد حاصله از آن است . همچنین در آیاتی همچون " وَ ابْتَغُوا مِنْ‏ فَضْلِ‏ اللَّهِ‏  ( جمعه 10) و " هُوَ أَنْشَأَكُمْ‏ مِنَ‏ الْأَرْضِ‏ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ‏ فيها" ( هود 61) معلوم می شود این آیات به طور عام مردان و زنان را به سوی کار وآبادانی زمین تشویق و ترغیب می کند. البته این جواز کلی با توجه به عناوین دیگر ( مانند اختلاط نامحرم /تبرج/ کوتاهی از وظایف خانوادگی و ....) می تواند حرمت یا کراهت داشته باشد همانگونه که اگر مصداق یاری رساندن زن به شوهر باشد دارای رحجان شرعی است یا حتی وجوب به ویژه در مواردی که برای تامین معاش خود و فرزندان راهی جز اشتغال نباشد.

چنانچه در برهه ای از زمان که حقوق اجتماعی /سیاسی و اقتادی و حتی حق حیات مادی زن هم از او سلب شده بود شخصیتی مانند خدیجه با بهره مندی از امکانات مادی و اقتدار و درایت مدیریتی خود به امور بازرگانی مشغول می شد و مردانی را پس از اطمینان از کارآمدی انان برای این منظور به کار گفت ( فصلنامه تخصصی بانوان شیعه شماره 13 و 14 مقاله منصوره اعتمادی ).

گروهی با خواندن یا شنیدن کار اقتصادی حضرت خدیجه سلام الله علیها فورا یان سوال را مطرح می کنند که اگر اشتغال زنان بد است پی چرا همسر پیامبر اسلام – صلی الله علیه و آله – بانویی است که به عنوان یک مهره فعال اقتصادی در جامعه  مشغول به کار است و جزء تجار شبه جزیره عربستان محسوب می شود ؟!

و اگر اشتغال زنان خوب است پس چرا سخن از آسیب شناسی آن مطرح شده و در صدد گرفتن مشاغل از زنان هستید ؟!

در پاسخ بطور اجمال باید گفت که آنچه حضرت خدیجه به عنوان اشتغال و کار اقتصادی عهده دار بودند سپردن سرمایه کار به دست مردان تاجر بوده است نه آنکه خود یکتنه با همراه داشتن سرمایه و مال التجاره به اقصی نقاط عالم سفر کرده و با مردان دنیا بر روی میز مذاکرات اقتصادی بنشیند و عمر خود را در سفرهای طولاتی تجاری صرف کند .

انگیزه زنان از اشتغال و خروج از خانه

شناخت انگیزه زنان در روی آوردن به اشتغال به اسیب شناسی جامعه و خانواده کمک می کند که میتوان به موارد زیر اشاره کرد ( موارد ذیل اقتباس از ماهنامه حوراء)

1)گزیز از محیط یکنواخت خانه

یکی از انگیزه های زنان برای قبول شغل که بسیار شایع است میل شخصی زنان به گریختن از محیط به اصطلاح خسته کنند و کسالت آور خانه است . چنین زنانی فکر می کنند آنان که در خارج از خانه حرفه ای دارند خوشبخت هستند و چون هر حرفه ای درآمدی به همراه دارد جایگزین هزینه حضور نداشتن در خانه باشد.

2) بهبود وضع اقتصادی خانواده

بر آورده نمودن نیازهای عدیده ی خانواده و رسیدن به رفاه بیشتر از جمله عوامل مهم گرایش زن به اشتغال است . البته مسئله اشتغال زنان سرپرست خانوار مسئله ای جداگانه است که در اینجا مورد بحث نیست .

3) کسب استقلال اقتصادی

کسب استقلال اقتصادی یکی دیگر از انگیزه های طرفداران اشتغال زنان است . زنان شاغل با کسب در آمد می توانند استقلال مالی پیدا کنند و در تصمیم گیری های عمده ی خانواده مشارکت کنند و همچون زنان خانه دار زیر دست و وابسته نباشند . ( ماهنامه حوراء به نقل از ک.زنان .ش 33 ص 22 مقاله فمینیسم در ایران ).

طرفداران آزادی بی قید و شرط اشتغال زنان و استقلال اقتصادی آنان را زیر بنای ضروری برای کسب همه آزادی ها می دانند و لذا برای این امر هزینه می کنند . برخی عقیده دارند وابستگی اقتصادی زن به مرد عامل عقب ماندگی زنان است .

4) کسب هویت و موقعیت اجتماعی

عده ای از زنان چنین می پندارند که با شاغل شدن یا تحصیل کردن می توانند هویت جدیدی پیدا کنند و در سایه آن به خود واقعی شان برسند و در میدان اجتماع خود را موجودی خود محور و رقابت خواه در مقابل مرد نشان دهند.

5)  اشباع هوس ها و خواسته های کاذب

عده ای دیگر عقیده دارند که باید با مد پیش رفت و به روز بودو حالا که اکثر زنان در جامعه برای خود شغلی دست و پا کرده اندچرا ما نه ؟!گاهی هم چنین توجیه می کنند که حقوق یک نفر در خانواده اصلا کافی نیست و اشتغال زن خانه تنها چاره است!

گاهی توقعات بالای فرزندان نیز به این مسئله دامن می زند.

از دیگر موارد انگیزه های اشتغال زنان به  مواردزیر میتوان اشاره کرد:

پر کردن خلاء عاطفی در محیط خانواده

پر کردن اوقات فراغت

دیکته کردن نظام آموزشی و تحت تاثیر قرار گرفتن زنان ( جو زدگی)

بها ندادن به کار خانگی و تصور اتلاف وقت و قدر نشناسی سایر اعضای خانواده

پی آمدهای اشتغال زنان

اشتغال زنان که از سوی برخی به عنوان رهایی از اسارت زنجیرهای کهن تعبیر شده است تاثیرات نسبتاگسترده ای را در پی دارد. اشتغال زن با دگرگونی های بنیادی در ساختار جامعه / روابط زن و شوهر / سرنوشت کودکان / تغییر نظام ارزش های سنتی / توزیع نقش ها و ... روبروست .

کار زنان در خارج از خانه پیامدهای مثبت و منفی زیادی به همراه دارد . بابررسی این پیامدها و دسته بندی آنان به خانوادگی / اجتماعی /فرهنگی / اخلاقی / روانی /عاطفی و اقتصادی میتوان به تاثیرات مثبت و منفی این پدیده اجتماعی پی برد.

1)پیامدهای خانوادگی و اجتماعی

زنانی که بیرون از خانه به شغل یا تحصیل مشغول هستند به نوعی در تغییر الگوهای خانواده و اجتماع اثر می گذارند .دخترانی که تحصیل می کنند در امر ازدواج و تاهل با مشکل روبرو می شوند و به نوعی با تساهل و غفلت از کنار این موضوع می گذرند و هر چه سن و تحصیلات افزایش پیدا کند میزان ازدواج و تشکیل خانواده و یافت همسری مناسب با چالش های فراوانی روبرو می شود . زنان شاغل خانواده و اجتماع را نسبت به خود متوقع و درخواست کنند می سازند و به نوعی کار بیرون از خانه را وظیفه زن می دانند .زن باید محور اصلی خانواده و زندگی باشد اما با اشتغال تمام وقت نقش محوری او در خانواده گرفته می شود و این باعث تمام پریشانی ها و نگرانی ها در خانواده خواهد شد.

2) پیامدهای اقتصادی

نخستین کسی که از اشتغال زن متاثر میشود خود زن است با اشتغال وی وابستگی او به خانواده از بین می رود و روابط عاطفی کم رنگ و پر تنش می شود. با افزایش روز افزون زنان شاغل موقعیت های شغلی مردان کمتر شده و به بیکاری مردان می انجامد و نتیجه آن افزایش آمار تجرایم و بزهکاری هاست . بهبود سطح تغذیه و رفاه خانواده با شاغل بودن زن نیز ارتباط دارد اما اگر با ریزبینی به جوانب مسئله پرداخته شود معلوم می گردد که هزینه های جانبی تحمیلی در اثر فقدان حضور مادر بیشتر از درآمد زنان شاغل است . مانند هزینه های ایاب و ذهاب /مهد کودک/ کلاس های جبرانی و تفریحی / گرفتن وام / هزینه خدمتکار منزل/ استفاده از غذای حاضری و آماده / تهیه وسایل کمکی منزل / گرایش به مصرف بیشتر و خرید لوازم و امکانات غیر ضروری .

" زن با حضور در اجتماع به دنبال افزایش در آمد می رود اما جالب اینجاست که همراه با آن انتظارات هم سه برابر می گردد زیرا با حضور در عرصه اشتغال و با تغییر مناسبت اجتماعی و ارزشی در پی حفظ شئونات جدید بر آمده و می کوشد تا با افزایش مصرف در مواردی که بیش از آن ضروری تلقی نمی شد جایگاه اجتماعی خود را ارتقاء بخشد. بر پایه تحقیقی در کشور آلمان هشتاد درصد در آمد زنان در مصارفی هزینه می شود که اگر کار نمی کردند به آن نیازی نداشتند مانند غذا خوردن بیرون از منزل / مهد کودک / تعویض پی در پی وسایل منزل و ...( اشتغال زنان / لیلا سادات زعفرانجی ص 56)

3)پیامدهای روانی و عاطفی

اشتغال تمام وقت زنان که با در نظر گرفتن رفت و آمد تقریبا به ده ساعت در روز بالغ می شود و با در نظر گرفتن حفظ فعالیت های خانگی و امور منزل به فشار مضاعف و استهلاک قوای جسمی و روحی زنان می انجامد پیامدهای روانی و عاطفی زیادی را به دنبال دارد. امروزه فشار مضاعف به عنوان یکی از مهمترین آثار منفی اشتغال زنان می تواند مورد توجه باشد .

اشتغال رسمی و معین وطولانی با روحیه انعطاف پذیری زنان مغایرت دارد و به فشارهای عصبی و بیماری های روانی و همچنین کاهش کارآیی در نقش مادری و همسری در محیط خانواده می انجامد و از نشاط زن می کاهد این در حالی است که زن شاغل بیش از زن خانه دار در معرض استرس و آلودگی احساسی قرار می گیرد.(ماهنامه حوراءبه نقل ازمردان مریخی و زنان ونوسی)

خستگی زنان شاغل از کار بیرون از منزل کم تحرکی جسمی را در پی دارد و ارضا نشدن زن و مرد از یکدیگر و غیر فعال بودن در روابط زناشویی / شروع درگیری و مشاجره و بهانه گیری ها را به دنبال دارد که گاهی به طلاق عاطفی و در مواقعی نیز به طلاق واقعی میانجامد.

نوجوانانی که مادران شاغل دارند بیشتر در معرض استقلال زود هنگام/

ناسازگاری و کناره گیری از خانواده هستند و دختران این گونه افراد نیز در دوران نوجوانی و بلوغ زودتر مسئولیت خانه داری را به عهده می گیرند.

در روان شناسی اختلاف زن و مرد در مواجه با مشکلات اجتماعی بیان این مطلب ضروری است که زن از نظر ساخت بدنی و فیزیولوژی و روان شناسی تفاوت های آشکاری با مرد دارد و این تفاوت ها باعث شده اند تا نقش اجتماعی زن غیر از نقش اجتماعی مرد باشد.

( ماهنامه حوراء به نقل از  کورین هوت /ایا براستی مردان از زنان برترند.ص3).

4)پیامدهای فرهنگی و اخلاقی

هر چه میزان حضور رفت و آمد و اختلاط زن و مرد بدون در نظر گرفتن آسیب های جدی اخلاقی و دینی در جامعه بیشتر شود میزان جرایم و خشونت ها و زمینه های گناه افزایش می یابد( منظور حضور و اشتغال غیر ضروری و نابجاست مانند بسیاری از منشی گری ها و فروشندگی ها و خدمات مصرفی و برخی رشته های تحصیلی که ارتباطی با زنان ندارد).فضای فرهنگی و اخلاقی اجتماعی و خانواده دچار آسیب می شود . زنان شاغل در محاوره ها و رفت و آمدها چون با اشخاص و افراد مختلفی سرو کار دارند نوع بر خورد هایشان مردانه و آمرانه است . ظرافت و لطافت در گفتار و رفتار این گونه زنان کم رنگ می شود و اثر مستقیم در گویش و رفتار فرزندان می گذارد.هم چنین به دلیل دگرگونی نقش ها نقش پدری – همسری در این گونه خانواده ها ضعیف است . ( ماهنامه حوراء به نقل از جامعه شناس خانواده و ازدواج/ آندره میشل ص 72)

اشتغال و ارتباط آن با طلاق

اشتغال زنان در خارج از منزل درصدی از علل طلاق را به خود اختصاص می دهد. در گذشته یکی از مهمترین دلایلی که زنان را در رابطه زناشویی نگاه می داشت کسب امنیت مالی بود اما افزایش بی سابقه ورود زنان به بازار کار در ده های اخیر به استقلال اقتصادی آنان منجر شده است و این امر راه را برای زنانی که از وضعیت زناشویی ناراضی هستند باز نموده است. پژوهش ها ، درخواست طلاق از سوی زنان شاغل را بسیار بیشتر از درخواست طلاق از سوی زنان غیر شاغل نشان می دهد و استقلال اقتصادی زنان گاه انگیزه مردان را نیز برای طلا ق تقویت می کند زیرا مردی که زن خود را طلاق می دهد به آسانی از پرداخت هزینه های مربوط به مراقبت از کودک فرار می کند و برخی معتقدند که هر چه احتمال ناسازگاری و طلاق در خانواده ها بالا برود میزان گرایش زنان به اشتغال بیشتر می شود .( ماهنامه حوراءبه نقل از ک.اسلام و جامعه شناسی خانواده /حسین بستان صص 240-241).

در واقع اشتغال زنان به معنای کلی خود باعث مشکل نمی شود بلکه مسائل پیرامون آن زمینه را برای ایجاد اختلاف و از هم پاشیدگی خانواده فراهم می کند .

عدم حضور مداوم زن در خانه به معنی بحران سرپرستی است و عدم نظارت در سنین رشد فرزندان در تربیت آنان اختلال ایجاد می کند و زمینه آسیب پذیری خانواده و فرزندان را افزایش می دهد . گرمی و جاذبه هایی که بین زن و مرد وجود دارد با اشتغال مداوم زن در بیرون از خانه دچار تزلزل می شود. زن خسته ازمشکلات محل کار خرید مایحتاج منزل و ایاب و ذهاب بچه ها /ترافیک/گرمی و سردی هوا و .... وقتی به منزل می رسد بافشار مضاعف کار منزل و امور شوهر داری و بچه داری مواجه می شود و دیگر چنین زنی جاذبه های روانی – جنسی که عامل و ریشه خوشبختی زوجین است را نمی تواند به راحتی بروز دهد.کالبد شکافی بعضی از طلاق ها نشان می دهد ریشه دلزدگی زوجین از یکدیگر در دافعه های روانی – جنسی است .( ماهنامه حورا ء به نقل از مقاله طلاق /کیهان ).

خانه داری اشتغالی پر مشغله

با اندک تاملی در برنامه شبانه روزی زنان خانه دار روشن می شود که یک بانوی خانه اگر چه به ظاهر شغلی ندارد یعنی کاری که از قبل آن درآمدی کسب کند ندارد ولی در طول روز اگر درست دقت و عمل شود مشغول به کارهای بی شماری است که اشتغال محسوب نمی شود. ولی یک زن با ایمان و دلسوز به حال خود و خانوده خود یک بانوی علاقمند به ایجاد زندگی به سبک اسلامی این اشتغالات را بر خود تحمیل می کند و دنبال اجر و مزد الهی می باشد و وقتی لبخند رضایت اعضاء خانواده خود را می بیند و به آرامش و سکینه ای که از پایه اصلی آن را نهاده است می اندیشد برایش از هزاران درهم ودینار ارزشمند تر می گردد.

در اینجا از باب تنوع و تلطف به فهرستی از مشاغل زنان در خانه اشاره می شود تا توجه مردان خصوصا و دیگران عموما به این امر خطیر معطوف گشته و نه با دیده دلسوزی بلکه با دیده احترام و اکرام به زنان خانه دار نگریسته شود .

مشاغل یک زن خانه دار

پخت و پز ( انواع غذاها – دسرها – میان وعده ها - ... ) / نگهداری از کودکان / نگهداری از سالمند خانه / شیردهی / بارداری / لباسشویی / ظرفشویی / نظافت منزل / چینش مرتب وسایل منزل / اتوکشی / نگهداری از وسایل شوهر و اموال او / پذیرایی از مهمان / خیاطی / پرستاری در وقت بیماری اعضاء خانواده / کنترل ساعات غذا و خواب اعضا خانه / بیدار کردن به موقع دیگران / واکس کفشها / شستن اتومبیل ( در بعضی موارد)/ خرید مایحتاج خانه ( در بعضی موارد) / معلم کمک درسی بچه ها / ایاب و ذهاب فرزندان به مدرسه /تهیه انواع ترشیها و مرباجات و .../ مشاوره دادن به اعضا خانواده / توجه به سن تکلیف فرزندان و آموختن آداب به آنها و ....

که اگر یک مرد خانه بخواهد این نیازها را بدون داشتن همسر بر آورده سازد باید برای هر یک نیروهای متعدد و ساعات بی پایان و عمری طولانی صرف کند تازه آیا به مطلوب خود برسد یا خیر !!!

وظیفه اصلی زنان بنا بر خلقت الهی ایفای نقش مادری و تربیت فرزندان به عنوان راز تداوم حیات بشری می باشد وبه شهادت تاریخ هیچ زنی نبوده است که در کنار وظایف اجتماعی خود نخواسته باشد از این وظیفه خطیر که با مقتضیات فطری و خلقی او ارتباط دارد اجتناب ورزد از طرفی نمی توان شایستگی ها و توانایی های زنان را به عنوان نیمی از پتانسیل فکری جامعه در پذیرش بعضی مسئولیت ها در عرصه های فرهنگی – علمی و تربیتی و سیاسی نادیده گرفت .

در جهان امروز آنچه در توسعه و پیشرفت کشور ما نقش موثری دارد هنر برنامه ریزی و بهره برداری اصولی از توانایی ها و استعدادهای انسانی است . بطوری که به نسبت افزایش درصد نیروهای شایسته و فعال جامعه نسبت به کل جمعیت موجب می شود تا جامعه از موقعیت فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی بهتری برخوردار گردد. اگر جامعه ای زیر ساختهای فرهنگی خود را همگام با نیازهای فرهنگی –اجتماعی خود متحول نسازد احتمالا در مسیر حرکتهای عمیق و ریشه دار خود دچار مشکل خواهد شد . در این رابطه باید از یک طرف از جهت اصلاح نگرشهای فاقد اصالت در خصوص مشارکت زنان گام برداشت که این مهم پرورش مراکز فرهنگی و تبلیغی و رسانه های ارتباطی می باشد و در مرحله بعد آنچه موثر است باز گذاشتن میدان برای بروز تواناییها و شکوفایی استعدادهای زنان با حفظ شخصت و کرامت انسانی آنان و حفظ مصالح خانواده می باشد .

از آنجا که ارکان اجتماع بر اساس مهندسی خلقت بر دوش دو جنس زن و مرد نهاده شده است بنابراین حضور بانوان در فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی برای رشد و تکامل خود جامعه و خانواده از ارزش بالایی برخوردار است و حذف زنان از صحنه های اجتماعی در حقیقیت حذف نیمی از جامعه انسانی می باشد که نتیجه آن صدمه ای خسارتبار به اهداف نظام اسلامی خواهد بود . لذا ضروری است نظام اسلامی با رعایت مصالح کلی جامعه اسلامی و مصالح فردی مبتنی بر استعدادهای فطری زنان و مصالح خانوادگی (حفظ کیان خانواده به عنوان یک اصل مهم ) زمینه اشتغال و مشارکت متناسب با شئونات زن مسلمان رابا حفظ حریم الهی عفاف و تقوی برای زنان فراهم آورد .

بنابراین باید میان شایستگی ها و ضرورتهای حضور اجتماعی زنان از یک سو و باورهای غلط و شایعی که بانوان را ضرورتابه داشتن یک شغل در خارج از منزل ملزم می کند تفاوت قایل شدو الویت را در ابراز شایستگی زنان در فعالیتهای علمی و فرهنگی و اموزشی و تربیتی قرار داد. این مساله در مقابل با دیگاهی است که استفاده از قدرت و نیروی جسمی زنان را به عنوان نیمی از نیروی کار ارزان در خدمت توسعه صنعتی واقتصادی ضروری میداند.( فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان / مقاله بتول محتشمی ص 81و 82).

نتیجه گیری

احساس بی معنایی زنان به دلیل آگاهی  از ارزش تلاش و مسئولیتی است که بر عهده آنان است . این از وسوسه های شیطانی است که ارزش تلاش زنان را ناچیز بنمایاند . این امر دو پی آمد منفی دارد یکی تغییر در الگوی تلاش و مسئولیت زنان و دیگری احساس بی معنایی است .تغییر الگوی بی مسولیتی موجب می شود اموری از زندگی زناشویی که زنان به عنوان یک جنس متفاوت و همچنین به عنوان مادر شایستگی بیشتری در آنها دارند به دیگری واگذار گردد که ره آوردی جز اختلال در آنها و سامان نیافتن این بخش از امورات زندگی ندارد و وقتی این بخش آسیب دید اثر سوء خود را بر گل زندگی خواهد گذاشت و در کل نیز زندگی زناشویی دچار خسران می گردد . احساس بی معنایی نیز نشاط و شادمانی را از زن می گیرد و وی را دچار احساس محرومیت و ناکامی می کند و در نتیجه موجب ناسازگاری و اختلال در انجام مسئولیت زناشویی میگردد . نتیجه همه اینها در تصورات غیر واقعی و نا آگاهی از معنای حقیقی تلاش زنان است . تلاشی که پیامبر اسلام – صلی الله علیه وآله – آن را به منزله جهاد در راه خدا نامیده و فرموده است : "کار و خدمت هر یک از شما زنان در خانه اش با عمل مجاهدان در راه خدا برابری می کند ".

فهرست منابع

قران کریم ، ترجمه ناصر مکارم شیرازی

1_ بندر ریگی ، محمد ،فرهنگ جدید عربی به فارسی، انتشارات ایران، تهران، بی تا

2_ باقری، شهلا ، زن – دین – جامعه ،نشر پیام محراب ، تهران سال 1386

3- پسندیده ، عباس،کانون مهرورزی ج 1و2 ریاست جمهوری مرکز اموز زنان وخانواده ،چاپ پنجم ، اسفند تهران 1390

4- گری ، جان ، مردان مریخی زنان و نوسی مترجمان چابک اندیش ، تهران سال  1387

5- جوادی آملی ،عبدالله ،زن در آینه جلال و جمال، اسراء ، قم سال 1382

6- حاج علی اکبری ، محمد جواد، مطلع عشق ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، موسسه پژوهشی فرهنگی انقلات اسلامی، چاپ 8 ،سال 1386

7- دهخدا، علی اکبر ، لغتنامه دهخدا ، نشر دانشگاه تهران ، تهران 1377

8- معین ،محمد فرهنگ فارسی معین، نشر امیر کبیر،تهران سال 1360

9- ماهنامه حوراء ماهنامه داخلی علمی ، فرهنگی و اجتماعی زنان ، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان ، مقاله اشتغال زنان در بستر خانواده و ارتباط آن با طلاق، سرور اسفندیار، شماره 18، بهمن و اسفند 84

10- ماهنامه پیام زن ، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ،ش 208 ، سال 18، تیر 1388

11- فصلنامه شمیم یاس ، مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران ، شماره 120، سال 11، اسفند 91

12- فمینیسم ، مترجمان ، مرکز مدیدیت حوزه های علمیه خواهران ،دفتر مطالعات و تحقیقات زنان ، زمستان 82، قم چاپ اول

13- فصلنامه تخصی بانوان شیعه، مقاله منصوره اعتمادی، مناسبات اقتصادی و روابط شغلی حضرت خدیجه و پیامبر اسلام، سال چهارم، شماره 13 و 14،پاییز و زمستان 1386

14- محمدی ری شهری، محمد، تحکیم خانواده، دارالحدیث، قم، سال 1391

15- دورانت، ویلیام جیمز، لذات فلسفه، ترجمه عباس رزیاب، انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1374

16- مطالعات راهبردی زنان، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان، سال 12، زمستان 1388،ش 46 .