الکافی

ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی

کتاب کافی یکی از مهمترین کتابهای حدیثی و نخستین کتاب از کتب اربعۀ شیعه است

این کتاب توسط ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی (م ۳۲۹ ق) نوشته شده است. 

کلینی که از برجسته ترین محدثان جهان اسلام اعم از شیعه و سنی به شمار می رود و لقب ثقة الاسلام گرفته است؛ برای تدوین و تألیف این کتاب ارزشمند و معتبر به شهرها و روستاهای مختلف مناطق جهان اسلام مثل خراسان، ایران، شام، عراق و عربستان مسافرت کرده و با دست یابی به کتابهای تألیف شده توسط شاگردان اهل بیت علیهم السلام ـ که به اصول اربعمائة شهرت داشتند ـ به فراگیری حدیث و معارف اهل بیت علیهم السلام پرداخت

و این کتاب در واقع نخستین کتابی است که به صورت جامع در همۀ زمینه های اعتقادی، فقهی، اخلاقی، تفسیر و تاریخ، روایات معتبر را جمع کرده است. به طوری که تعداد روایات آن برابر و بلکه بیش از همۀ روایات صحاح سته است. 

کلینی کتاب خود را در سه بخش عمده مرتب کرده است:

1. اصول دین؛ اصول کافی

2. فروع دین؛ فروع کافی

3. متفرقه که با عنوان؛ روضۀ کافی شناخته شده است.

کلینی این کتاب را در پاسخ به درخواست برخی از شیعیان تدوین کرد که به علت تعدد و اختلاف روایتها نمی توانستند مسائل و حقایق اسلامی را به طور دقیق و حقیقی تشیخص دهند. بنابر این این کتاب را با هدف گردآوری همۀ فنون دانش های دین تألیف کرد تا عمل به دستورات اهل بیت علیهم السلام بر اساس آن برای شیعیان آسان گردد. و به دلیل همین جامعیت، نام آن را کافی نهاد؛ یعنی کفایت کننده از کتب دیگر

مباحث و مطالب ابواب کتاب به ترتیب زیر است:

کلینی هر مبحث کلی را با نام؛ کتاب آورده و در هر یک از این کتابها چند عنوان مرتبط با موضوع به نام؛ باب ذکر کرده است. او در ذیل همۀ ابواب کافی حدود شانزده هزار حدیث از چهارده معصوم علیه السلام ذکر کرده که همۀ آنها را به طور مسند آورده است.

تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید

 ابو جعفر محمد بن حسن طوسي، معروف به شيخ الطائفه

اين کتاب يکي از معتبرترين مجموعه هاي روايي شيعه و سومين کتاب از کتب اربعه است و مورد قبول تمام علما و فقهاي شيعه مي باشد.

تهذيب الاحکام شامل مجموعه روايات فقهي و احکام شرعي است که از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام روايت شده است. شيخ طوسي اين کتاب را در شرح و توضيح کتاب المقنعه از شيخ مفيد، استاد بزرگ خود و به دستور ايشان نگاشته است.

کتاب تهذيب الاحکام، شامل تمام روايات فروع و احکام شرعي است و براي فقيه و مجتهدي که بخواهد اجتهاد نمايد، بيشتر روايات مورد نياز را فراهم آورده است.

اين کتاب شامل مباحث فقهي، اصولي، رجالي و بسياري از مباحث سودمند ديگر است. 

شيخ در اين کتاب به مباحث اصول عقايد اشاره نکرده و فقط به بيان فروع و احکام شرعي، يعني از اول تا آخر فقه و از کتاب طهارت تا کتاب ديات، پرداخته است. ترتيب عنوانهاي اين کتاب، همانند کتاب المقنعه است. 

ادله اي که شيخ طوسي در اين کتاب به آنها استدلال مي کند، برگرفته از قرآن (ظاهر، صريح، محتوا، دليل و يا معناي قرآن) ، احاديث قطعي (مانند خبر متواتر و اخبار داراي قرائن قطعي دال بر صحت آنها) و اجماع مسلمين و يا اجماع علماي شيعه است و در آخر به روايات مشهور ميان اصحاب نيز اشاره دارد. البته شيخ به روايات مخالف و به وجه جمع يا وجه فساد آنها مانند ضعف سند يا عمل اصحاب برخلاف آن نيز اشاره کرده است. اين کتاب شامل ۳۹۳ باب و ۱۳۵۹۰ حديث است.

در آخر کتاب مشيخه آمده و آن، سند شيخ طوسي به کتابهايي است که از آنها روايت نقل کرده است. بر مشيخه کتاب تهذيب نيز شرحهايي نگاشته شده است؛ مانند شرح علامه سيدهاشم توبلي به نام تنبيه الأريب و تذکره اللبيب في ايضاح رجال التهذيب

شروح و تعليقات

1. شرح سيد محمد، صاحب مدارک

2. شرح قاضي نورالله شهيد به نام تهذيب الاکمال

3. شرح مولا عبدالله شوشتري

4. شرح شيخ محمد بن حسن بن شهيد ثاني

5. شرح موسي محمد استرآبادي؛ شرح عبداللطيف جامعي شاگرد شيخ بهايي

6. شرح مولا محمدتقي مجلسي اول

7. شرح مولا محمد طاهر

8. شرح محقق شيرواني داماد علامه مجلسي

9. شرح علامه مجلسي به نام ملاذ الأخيار که در ۱۶ جلد به چاپ رسيده است

10. شرح سيد نعمت الله جزايري بنام تذهيب الاکمام

بر اين کتاب حاشيه هاي گوناگون نگاشته شده است.

من لا یحضره الفقیه

ابو جعفر محمدبن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق

کتاب من لا یحضره الفقیه  یکی از مهمترین منابع و جوامع حدیثی شیعه و دومین کتاب جامع از کتب اربعه است

این کتاب توسط ابو جعفر محمدبن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (۳۰۶ ق ـ ۳۸۱ ق) تألیف و تصنیف شده است

شیخ صدوق که از برجسته ترین محدثان و دانشمندان جهان اسلام در قرن چهارم بود، این کتاب را به درخواست و سفارش استادش ابو عبدالله محمد بن حسن علوی معروف به نُعمه در بلخ و متأثر از سبک و روش کتاب من لا یحضره الطبیب زکریای رازی نوشته است تا اگر کسی به فقیه و دانشمند مسائل شرعی دسترسی نداشت با وجود این کتاب که کتابی جامع و کامل در باب مسائل و احکام شریعت اسلام است بی نیاز باشد

محمد بن حسن علوی که یار شفیق شیخ صدوق بود، هم استاد وی به شمار می رفت و هم شاگردش وی کتاب من لا یحضره الفقیه را در سال (۳۷۲ ق) از محضر شیخ استماع کرده و روایت نموده است.

شیخ صدوق این کتاب را تماماً مبتنی بر اصول اربعمائة منابع چهارصد گانۀ حدیثی که توسط شاگردان اهل بیت علیهم السلام نوشته شده به نگارش درآورد، بویژه اینکه نام برخی از این کتابها را در مقدمۀ کتاب ذکر کرده و سلسلۀ اساتید و مشایخ روایت خود برای نقل احادیث کتابش را در پایان کتاب به عنوان مشیخه آورده است تا حذف سندهای روایات به دلیل اختصار آن، موجب بی اعتبار گشتن روایاتش نباشد. شرحها و مطالب فراوانی در رابطه با اعتبار و جایگاه مشیخۀ صدوق و من لا یحضره الفقیه نوشته شده است و همواره در محافل علمی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته و می گیرد

شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه احادیث همۀ ابواب فقهی را که در نظر خودش معتبر بوده و به عنوان منبع استنباط حکم شرعی به شمار می روند، آورده است و منظورش از تألیف این کتاب به هیچ رو گردآوری یک مجموعۀ صرفاً حدیثی نبوده است؛ بلکه او با این مجموعه از احادیث، نظرات فقهی خود و مستندات روایی فتاوای خویش را تصنیف کرده است.  در حقیقت او این کتاب را با سبک فقه روایی نوشته نه فقه استنباطی

این کتاب تقریباً ششصد و شصت باب، از ابتدای مباحث طهارت تا حدود و دیات البته نه با ترتیب کتب فقهی امروزی بلکه با ترتیبی که خود شیخ صدوق به آن داده است را شامل می شود که در مجموع چیزی حدود شش هزار حدیث در بر دارد

شیخ صدوق در این کتاب نزدیک به پانصد راوی و شیخِ روایت دارد که در سلسلۀ مشایخ وی واقع شده اند و آنها را در مشیخه آورده است

البته شیخ صدوق کتاب دیگری به نام مدینة العلم نیز داشته است که بسیار، مفصل تر و جامع تر از من لا یحضره الفقیه بوده است و بزرگانی مثل فقها و محدثان قرون هشتم و نهم هجری از آن مطالب و احادیثی را نقل کرده اند که متأسفانه امروز در دست نیست

او در کتاب خود حدوداً چهار هزار حدیث مسند و حدود دو هزار حدیث مرسل که برخی از رجال آن ذکر نشده است را فراهم آورده است، اما به دلیل وجود مشیخۀ پایان کتاب که توسط خود شیخ تنظیم شده و شرح های فراوانی که توسط علمای رجال بر آن نوشته شده است، اعتبار احادیث مرسل آن در حد احادیث مسند می باشد به گونه ای که می گویند مراسیل الصدوق کمراسیل ابن ابی عمیر فی الحجیة و الإعتبار؛ زیرا اشخاصی مثل ابن ابی عمیر از کسی جز راوی معتبر که فقط از امام معصوم روایت می کند روایت نمی کنند بنابراین در جایی که راوی را به طور مشخص ذکر نکرده باشند، روایتشان معتبر است.

این کتاب از همان زمان تألیف مورد توجه علمای اسلام بود و در طول تاریخ همواره تدریس، تشریح، تصحیح، تعلیق و تلخیص شده و در متن اجازه های روایات دانشمندان فقها و محدثان قرار گرفته است.

برخی از شرحها، حواشی و تلخیص های این کتاب عبارتند از:

۱ ـ التنبیه علی غرائب من لا یحضره الفقیه که توسط فقیه صیمری مفلح بن حسن بن رشید بن صلاح (م ۸۷۳ ق) نوشته شده است.

۲ ـ معین النبیه علی رجال من لا یحضره الفقیه که توسط یاسین بن صلاح الدین بحرانی (م ۱۱۴۰ ق) تألیف شده است.

۳ ـ روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه 

۴ ـ اللوامع القدسیة یا اللوامع الصاحب قرانیه لوامع صاحبقرانی به زبان فارسی که هر دو توسط مولی محمد تقی مجلسی پدر علامه ی مجلسی نوشته شده است.

۵ ـ شرح سید محمد صالح خاتون آبادی (م ۱۱۱۶ ق).

۶ ـ معاهد التنبیه فی شرح من لا یحضره الفقیه تألیف نوۀ شهید ثانی ابو جعفر محمدبن حسن بن زین الدین.

۷ ـ معراج النبیه فی شرح من لایحضره الفقیه محدث بحرانی.

۸ - شرح شیخ حرّ عاملی

مشیخۀ کتاب به دلیل اهمیت و جایگاه والایی که در شناخت اعتبار احادیث کتاب دارد به طور مستقل چاپ شده و همواره مورد شرح و تعلیق اساتید و دانشمندان بزرگ رجال قرار گرفته است.