کتاب من لا یحضره الفقیه یکی از مهمترین منابع و جوامع حدیثی شیعه و دومین کتاب جامع از کتب اربعه است
این کتاب توسط ابو جعفر محمدبن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (۳۰۶ ق ـ ۳۸۱ ق) تألیف و تصنیف شده است
شیخ صدوق که از برجسته ترین محدثان و دانشمندان جهان اسلام در قرن چهارم بود، این کتاب را به درخواست و سفارش استادش ابو عبدالله محمد بن حسن علوی معروف به نُعمه در بلخ و متأثر از سبک و روش کتاب من لا یحضره الطبیب زکریای رازی نوشته است تا اگر کسی به فقیه و دانشمند مسائل شرعی دسترسی نداشت با وجود این کتاب که کتابی جامع و کامل در باب مسائل و احکام شریعت اسلام است بی نیاز باشد
محمد بن حسن علوی که یار شفیق شیخ صدوق بود، هم استاد وی به شمار می رفت و هم شاگردش وی کتاب من لا یحضره الفقیه را در سال (۳۷۲ ق) از محضر شیخ استماع کرده و روایت نموده است.
شیخ صدوق این کتاب را تماماً مبتنی بر اصول اربعمائة منابع چهارصد گانۀ حدیثی که توسط شاگردان اهل بیت علیهم السلام نوشته شده به نگارش درآورد، بویژه اینکه نام برخی از این کتابها را در مقدمۀ کتاب ذکر کرده و سلسلۀ اساتید و مشایخ روایت خود برای نقل احادیث کتابش را در پایان کتاب به عنوان مشیخه آورده است تا حذف سندهای روایات به دلیل اختصار آن، موجب بی اعتبار گشتن روایاتش نباشد. شرحها و مطالب فراوانی در رابطه با اعتبار و جایگاه مشیخۀ صدوق و من لا یحضره الفقیه نوشته شده است و همواره در محافل علمی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته و می گیرد
شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه احادیث همۀ ابواب فقهی را که در نظر خودش معتبر بوده و به عنوان منبع استنباط حکم شرعی به شمار می روند، آورده است و منظورش از تألیف این کتاب به هیچ رو گردآوری یک مجموعۀ صرفاً حدیثی نبوده است؛ بلکه او با این مجموعه از احادیث، نظرات فقهی خود و مستندات روایی فتاوای خویش را تصنیف کرده است. در حقیقت او این کتاب را با سبک فقه روایی نوشته نه فقه استنباطی
این کتاب تقریباً ششصد و شصت باب، از ابتدای مباحث طهارت تا حدود و دیات البته نه با ترتیب کتب فقهی امروزی بلکه با ترتیبی که خود شیخ صدوق به آن داده است را شامل می شود که در مجموع چیزی حدود شش هزار حدیث در بر دارد
شیخ صدوق در این کتاب نزدیک به پانصد راوی و شیخِ روایت دارد که در سلسلۀ مشایخ وی واقع شده اند و آنها را در مشیخه آورده است
البته شیخ صدوق کتاب دیگری به نام مدینة العلم نیز داشته است که بسیار، مفصل تر و جامع تر از من لا یحضره الفقیه بوده است و بزرگانی مثل فقها و محدثان قرون هشتم و نهم هجری از آن مطالب و احادیثی را نقل کرده اند که متأسفانه امروز در دست نیست
او در کتاب خود حدوداً چهار هزار حدیث مسند و حدود دو هزار حدیث مرسل که برخی از رجال آن ذکر نشده است را فراهم آورده است، اما به دلیل وجود مشیخۀ پایان کتاب که توسط خود شیخ تنظیم شده و شرح های فراوانی که توسط علمای رجال بر آن نوشته شده است، اعتبار احادیث مرسل آن در حد احادیث مسند می باشد به گونه ای که می گویند مراسیل الصدوق کمراسیل ابن ابی عمیر فی الحجیة و الإعتبار؛ زیرا اشخاصی مثل ابن ابی عمیر از کسی جز راوی معتبر که فقط از امام معصوم روایت می کند روایت نمی کنند بنابراین در جایی که راوی را به طور مشخص ذکر نکرده باشند، روایتشان معتبر است.
این کتاب از همان زمان تألیف مورد توجه علمای اسلام بود و در طول تاریخ همواره تدریس، تشریح، تصحیح، تعلیق و تلخیص شده و در متن اجازه های روایات دانشمندان فقها و محدثان قرار گرفته است.
برخی از شرحها، حواشی و تلخیص های این کتاب عبارتند از:
۱ ـ التنبیه علی غرائب من لا یحضره الفقیه که توسط فقیه صیمری مفلح بن حسن بن رشید بن صلاح (م ۸۷۳ ق) نوشته شده است.
۲ ـ معین النبیه علی رجال من لا یحضره الفقیه که توسط یاسین بن صلاح الدین بحرانی (م ۱۱۴۰ ق) تألیف شده است.
۳ ـ روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه
۴ ـ اللوامع القدسیة یا اللوامع الصاحب قرانیه لوامع صاحبقرانی به زبان فارسی که هر دو توسط مولی محمد تقی مجلسی پدر علامه ی مجلسی نوشته شده است.
۵ ـ شرح سید محمد صالح خاتون آبادی (م ۱۱۱۶ ق).
۶ ـ معاهد التنبیه فی شرح من لا یحضره الفقیه تألیف نوۀ شهید ثانی ابو جعفر محمدبن حسن بن زین الدین.
۷ ـ معراج النبیه فی شرح من لایحضره الفقیه محدث بحرانی.
۸ - شرح شیخ حرّ عاملی
مشیخۀ کتاب به دلیل اهمیت و جایگاه والایی که در شناخت اعتبار احادیث کتاب دارد به طور مستقل چاپ شده و همواره مورد شرح و تعلیق اساتید و دانشمندان بزرگ رجال قرار گرفته است.
|