عنوان کتاب |
معراج السعاده |
نویسنده |
ملا احمد نراقی |
ناشر |
نشر جمال |
نشانی |
قم، خیابان فاطمی، کوچه 18 ، فرعی اول سمت چپ ، کوچه شهید زاهدی پلاک 39 |
مشخصات |
اخلاق |
معراج السعاده
کتاب معراج السعاده عنوان کتابی است از ملا احمد نراقی (متولد 1150 شمسی) در موضوع علم اخلاق که در پنج باب به قلم این عارف ربانی نگارش یافته است:
باب اول: مقدمات نافعه
باب دوم: قوای نفس انسانی و اخلاق ذمیمه
باب سوم: محافظت اخلاق حمیده از انحراف و ...
باب چهارم: فضائل اخلاق حسنه و کیفیت اکتساب آنها
باب پنجم: اسرار و آداب عبادت
ایشان در بیان ضرورت علم اخلاق در مقدمه کتاب بیان میدارد که: "بدون تخلیه، تحلیه میسّر نشود و انعکاس نقش حبیب صورت نبندد.
شستشویی کن و آنگه به خرابات خرام تا نگردد ز تو این دیر خراب آلوده
و خود ظاهر و روشن و ثابت و مبین است که دفع صفات ناپسند و کسب ملکات ارجمند، موقوف بر شناختن آنها و اصول و اسباب هر یک و کیفیت و معالجات مقرره است. و متکفل بیان تفصیل این مطالب، علمی است که تعبیر از آن به ((علم اخلاق)) و ((حکمت خلقیّه)) مینمایند."
ایشان ضمن تجلیل از کتاب پدر بزرگوار خویش، موسوم به ((جامع السعادات))، زبان عربی این کتاب را موجب عدم بهرهمندی کامل فارسی زبانان دانسته و لذا کتاب خود را با عنایت به آن کتاب مذکور، به سیاق فارسی به رشته تحریر در آورده است.
در ادامه، به بیان ابواب این اثر پرداخته میشود:
باب اول:
در این باب از کتاب، نویسنده با بیان ضرورت خودشناسی به معرفی ابعاد وجودی انسان (جسم و روح) میپردازد و اشاره مینماید که حقیقت وجودی انسان نفس (روح) است که از جنس ملائکه میباشد و به این دنیا آمده است تا با کسب فضایل، به موطن حقیقی خویش باز گردد. لکن در این مسیر موانع و امراضی بر او مترتب میشود که مانع از رسیدن انسان به مطلع فیوضات الهی میگردد، لذا لازم است با تزکیه و عبادت و طاعت این امراض درمان شوند.
ایشان در ادامه، حصول ملکات نفسانی (اعم از صفات حمیده و رذایل) را نتیجه مداومت و تکرار عمل میداند؛ و نتیجه میگیرد که برای رسیدن به سعادت سرمدی، انسان ابتدا باید این صفات حمیده و رذیله و ریشه آنها را شناخته، تا بتواند ضمن تمیز آنها از یکدیگر، به درمان بپردازد.
باب دوم:
در باب دوم، قوای اربعه (عقل ، شهوت، غضب و وهم) معرفی و تعریف میشوند؛ لذت و الم هر قوه، شان قوا، جهت حرکت قوا، حالت اعتدال، افراط و تفریط هر قوه به تفصیل توضیح داده میشود. که در این بین چند نکته کلیدی است:
- این چهار قوه، منشا همه صفات خوب و بد انسان هستند. و در نیکیها، این قوه عقل است که دیگر قوا را کنترل میکند.
- منشا همه حسنات، چهار فضیلت منشعب از این قوا است ( حکمت، شجاعت، عدالت، عفت).
- همه صفات انسان، متعلق به یک یا چند قوه هستند.
- رعایت اعتدال که نتیجه آن، چهار فضیلت فوق الذکر است، به مثابه تنها یک راه مستقیم است و انحرافات و رذایل به مثابه بی نهایت خط منحنی که میتوانند در کنار این خط صاف باشند، لذا به اعتدال رسیدن در اخلاق و استقامت در آن، بسیار سخت است.
باب سوم:
در باب سوم، ابتدا انواع حرکت طبیعی و صناعی توضیح داده میشود و بیان میشود که تهذیب اخلاق از امور صناعی است و کسب و تکمیل صفات اخلاقی اگر طبق حرکت طبیعی صورت بگیرد، راه بسیار آسانتری در پیش است، چرا که حرکت طبیعی از جانب خداوند و مطابق حکمت و مصلحت است.
ایشان بیان میدارد همانگونه که در کودک، ابتدا قوه شهویه و سپس قوه غضبیه و در نهایت قوه عقل، به ظهور میرسد برای نوشیدن جام سعادت نیز باید ابتدا به تهذیب قوه شهویه و کسب صفت عفت پرداخت و سپس ملکه شجاعت را که حاصل تهذیب قوه غضبیه است اکتساب نمود و بعد از آن در تکمیل قوه عاقله اجتهاد نمود و فضیلت حکمت را به دست آورد.
در قدم بعد جهت به مقصد رسیدن این حرکت، توصیههایی میشود که به اختصار در چند کلمه، همنشین خوب، مراقبه، مداومت بر کار نیک، معاتبه، پیشگیری از رذایل، تامل در اعمال، سعی در از بین بردن رذایل و ... بیان میشود و به اجمال راهکارهایی جهت نیل به این مطلوب بیان میگردد.
در ادامه این باب، به اختصار به اسباب صفات رذیله و امراض نفسانی و راهکارهای درمان پرداخته میشود.
باب چهارم:
در باب چهارم، که بیشترین حجم از کتاب را به خود اختصاص داده است، ابتدا به معرفی ملکه عدالت پرداخته میشود. وقتی انسان بتواند بین صفات و افعالش اعتدال برقرار کند و این حد وسط (تعدیل) را رعایت نموده و هماهنگی و اتحاد میان همه قوای نفسش برقرار نماید، می توان گفت ملکه عدالت را کسب نموده است. پس هرگاه سایر قوا به مرتبه کمال برسند عدالت حاصل خواهد شد و عدالت افضل فضایل و اشرف کمالات است.
در ادامه این باب، به تفصیل به هر یک از قوای عاقله، غضبیه و شهویه و صفات رذیله متعلق به آنها پرداخته میشود و علامات، اسباب و راه درمان این رذایل و چگونگی کسب صفات حسنه مقابل آنها، بیان میگردد.
لذا در این باب از کتاب میتوان به تفصیل، موارد ذیل را مطالعه نمود:
الف. اخلاق و صفات متعلق به قوه عاقله (مانند: شرافت و فضیلت علم، آداب تعلیم، جهل مرکب، شک و یقین، توحید و مراتب آن، خواطر نفسانی، مراتب ذکر، تفکر، مکر و حیله و ...)
ب. اخلاق و صفات متعلق به قوه غضبیه (ترس و اقسام آن، اطمینان قلب، خوف از خداوند، یاس و نا امیدی از رحمت پروردگار، طریقه تحصیل رجاء، ضعف نفس، دون همتی، غیرت، وقار، غضب و حلم، عفو و بخشش، کج خلقی، عجب، تکبر و تواضع و ...)
ج. اخلاق و صفات متعلق به قوه شهویه (شکم پرستی، عفت، محبت دنیا، فقر و غنا، زهد، قناعت، بخل و سخاوت، انفاق، تکلم به سخنان بیهوده و ...)
د. اخلاق و صفات متعلق به دو یا سه قوه (حسد، نصیحت و خیرخواهی، ظلم، امر به معروف و نهی از منکر، قطع رحم، عیبجویی، غیبت، دروغ، حب جاه، ریا و اخلاص، غرور و ...)
باب پنجم:
در آخرین باب از این کتاب، به بیان اسرار و آداب عبادات پرداخته میشود. اسرار و آداب طهارت، نماز، روزه، ذکر و دعا و تلاوت قرآن، حج و زیارت مشاهد مشرفه از مطالبی هستند که در این باب، بیان گردیده است.
معرفی این کتاب ارزشمند را با بیان توصیهای از آیت الله بهجت به پایان میرسانیم:
از محضر آیت الله بهجت سوال شد: برنامهای جهت سیر و سلوک مرحمت فرمایید. ایشان فرمودند: روزانه نصف صفحه از کتاب شریف معراج السعاده را بخوانید و بدان عمل نمایید.